Қазақ тіліндегі арабизмдер. Қазақ тіліне енген қандай арап сөздері бар?

0 дауыс
Қазақ тілі бөлімінде 17 Сәу, 2017 Жарас сұрағын қойды

Қазақ тіліндегі арабизмдер. Қазақ тіліне енген қандай араб сөздері бар және олар неше пайыз?

5 Жауаптар

0 дауыс
17 Сәу, 2017 arman жауап берді

Қазақ тіліндегі арабизмдер — қазақ тіліне тікелей араб тілінен немесе парсы, түрік тілдерінің әсер етуімен еніп, қазақ сөз қорының бөлігіне айналған бірліктер. 3000-ға жуық арабизм бүгінгі күні қазақ тілінде кеңінен қолданылады.

 

Ең алдымен, араб сөздерінің қазақ тіліне кіруінің басталуы қазақтар арасындағы Ислам дінінің таралуымен байланысты. Қазақтар үшін жаңа, таныс емес діни терминдер жергілікті тілдерге аударылмай, қазақша айтылуының ескерілуімен тура қабылданып отырған. Мысалы, «мәсжід» сөзі «мешіт» сөзіне айналыпты. Сондай-ақ, арабизмдердің таралуына араб әліпбиінің негізінде құрылған қазақ жазуы да бірден-бір себеп болды.

ХХ ғасырда атеистік құрылыстың кесірінен қазақтардың діндарлық деңгейі кемігеніне және арабизмдердің сол себепті көбеюіне шектеу қойылғандығына қарамастан, жалпы алғанда арабизмдер әдеби қазақ тілінде де, күнделікті ауыз-екі сөздер арасында да сақталып қалған. Олардың сақталып қалуына бірінші латын, кейіннен кирилл әліпбилерінің КСРО заманында енгізудің өзі зарар келтірмеді. Мәселен, Абай Құнанбайұлының еңбектерінде араб тілінен енген кірме сөздер саны орасан зор болғаны сонша, әзірленбеген қазақ оқырманы кейбір сөздердің мағынасын түсінбеуі де ықтимал. Мұндайды басқа да сол дәуірдің ақындары мен жазушыларының әдебиетінен аңғаруға болады.

Қазақ тіліндегі арабизмдердің мысалдары

Бұл бөлім жалпы қолданылатын арабизмдер тізімін қамтиды.

Жазумен байланысты

  • Кітап (бітік) — китаб
  • Қаламкалам (жазатын таяқ)
  • Дәптердафтар
  • Хатхатт (линия, жазу)
  • Мақаламакала

Мемлекет және құқықпен байланысты

  • Мемлекетмамляка
  • Үкіметхукума
  • Арыз (өтініш) — аридат
  • Отан (атамекен) — уатан
  • Әкімхаким
  • Құқықхукук
  • Әділет’адаля

Исламмен байланысты

  • Діндин
  • Сауапсаваб (сый)
  • Тәубетауба
  • Жамағатджама’ат (қауым)
  • Мешітмасджид
  • Мұнараманара
  • Хақ және ақиқатхакк және хакика
  • Бісмілләбисми-Ллах (Алланың атымен)
  • Астапыраллаастағфиру-Ллах (Аллаһ өзі кешірсін)
  • Бәрекелдібарак-Аллах (Аллаһ разы болсын!)
  • Әминамин (Аллаһ қабыл етсін)
  • Дұға, дуаду’а
  • Мұқтажмухтадж

Уақытпен байланысты

  • Уақытуакт
  • Заманзаман
  • Сағатса’а
  • Жұма (бесінші күн) — джуму’а
  • Ғасыр (жүз жылдық) — ’аср

Оқу мен ғылыммен байланысты

  • Мектепмактаб (кеңсе, үстел)
  • Тағылым, тәлімта’лим
  • Ғылым, ілім’илм
  • Мұғалімму’аллим
  • Дәрісдарс
  • Тәжірибетаджриб
  • Ұстазустаз

Дереккөз: wikiwand.com

08 Қаң белгісіз пікір қалдырды
Неткен сорақылық. Қазақтың сөздерін араб тілінен енген деп жазып отыр. Тарихтан еш хабары жоқ надан адамның жазған мақаласы.
+1 дауыс
17 Сәу, 2017 Арнұр жауап берді

50-60% пайыз араб сөздері, мысалы: дүние, тәуекел, қалам, мұғалім, мағына, ғылым...

5-10% пайыз парсы сөздері, мысалы: наурыз, сенбі, апта, пайғамбар, дүйсенбі...

5-10% орыс сөздері, мысалы: кірпіш, экран, циркуль, университет, лифт, институт...

қалғаны түркі сөздер, мысалы: кел, кет, мен, сен, отыр, ол...

0 дауыс
17 Сәу, 2017 Руслан жауап берді
дүние, тәуекел, мұхит, нығмет, рахым, Хақ, Ақиқат, Бәрекелді, Дұға, Мұнара, Жамағат, Ғасыр, Аср, Заман, Жұма, Тәжірибе, Ұстаз, Тағылым, Дәріс,
0 дауыс
17 Сәу, 2017 Руслан жауап берді
казахский - арабский - руский
-----------------------------------
бақыт - бахтун - счастье
бәле - балаун - беда, несчастье
емтихан - имтиханун - испытание, экзамен
отан - уатанун - родина, место рождения
арыз - аридатун - заявление
дәлет - даулатун - богатство, состояние
жетім - йатимун - сирота
бітті - батта - окончание
опат - уафатун - кончина, смерть
мархабат - мархаматун - милость
азап(ғазап) - азабун - мука, страдание
ақыл - аклун - ум, разум, интеллект
аухат - акуат - пища, пропитание
әулие - аулиа'у - святой
әруақ - аруак - призрак
рух - аруах - моральная сила
дәурен - дауран - опоха, пора,гремя
ықтимал - ихтимал - возможный
арба - арабатун - коляска, телега
майдан - майданун - площадь, поле
сағат - са'атун - час
әлбетте - албатта - безусловно, несомненно, конечно
аман - аманун - безопасность
сыр - сиррун - тайна, секрет
өмір(ғұмыр) - умрун - жизнь
жан - джаннун - душа
мұқтаж - мухтаджун - нуждающийся
жауап - джауабун - ответ
хәл(ахуал) - халун - положение, состояние, обстоятельство
хат - хаттун - письмо
тарих - тарихун - история
залал(зарар), зиян - дарарун - вред
есеп - хисап - считать
дәуір - даур - эпоха
пікір - фикр - мнение

ораза - рузе
күнә - гонаь - грех
өнер - онэр - искусство
абырой - честь
наурыз - ноуруз - новый день
құмар - азарт
қарыз - долг
уайым-қайғы, жан-жануар
+1 дауыс
17 Сәу, 2017 Арнұр жауап берді
Қазақ тілі бай дейміз, бірақ түк бай емес екен, өңшең кірме сөздер, қазақтардың өзі бұл тілді құрметтемейді - қолданбайды. Егер технология, медецина, өндірісте, ғылым, білімде тіпті тағамда (мысалы суши, бургер, хот дог, пицца бүкіл әлем біледі) жаңалық ашылмаса қазақ тілі қайдан бай болсын?
...