Қазақ тіліндегі арабизмдер. Қазақ тіліне енген қандай арап сөздері бар?

Question

Қазақ тіліндегі арабизмдер. Қазақ тіліне енген қандай араб сөздері бар және олар неше пайыз?

Answer 1

Қазақ тіліндегі арабизмдер — қазақ тіліне тікелей араб тілінен немесе парсы, түрік тілдерінің әсер етуімен еніп, қазақ сөз қорының бөлігіне айналған бірліктер. 3000-ға жуық арабизм бүгінгі күні қазақ тілінде кеңінен қолданылады.

 

Ең алдымен, араб сөздерінің қазақ тіліне кіруінің басталуы қазақтар арасындағы Ислам дінінің таралуымен байланысты. Қазақтар үшін жаңа, таныс емес діни терминдер жергілікті тілдерге аударылмай, қазақша айтылуының ескерілуімен тура қабылданып отырған. Мысалы, «мәсжід» сөзі «мешіт» сөзіне айналыпты. Сондай-ақ, арабизмдердің таралуына араб әліпбиінің негізінде құрылған қазақ жазуы да бірден-бір себеп болды.

ХХ ғасырда атеистік құрылыстың кесірінен қазақтардың діндарлық деңгейі кемігеніне және арабизмдердің сол себепті көбеюіне шектеу қойылғандығына қарамастан, жалпы алғанда арабизмдер әдеби қазақ тілінде де, күнделікті ауыз-екі сөздер арасында да сақталып қалған. Олардың сақталып қалуына бірінші латын, кейіннен кирилл әліпбилерінің КСРО заманында енгізудің өзі зарар келтірмеді. Мәселен, Абай Құнанбайұлының еңбектерінде араб тілінен енген кірме сөздер саны орасан зор болғаны сонша, әзірленбеген қазақ оқырманы кейбір сөздердің мағынасын түсінбеуі де ықтимал. Мұндайды басқа да сол дәуірдің ақындары мен жазушыларының әдебиетінен аңғаруға болады.

Қазақ тіліндегі арабизмдердің мысалдары

Бұл бөлім жалпы қолданылатын арабизмдер тізімін қамтиды.

Жазумен байланысты

• Кітап (бітік) — китаб
• Қалам — калам (жазатын таяқ)
• Дәптер — дафтар
• Хат — хатт (линия, жазу)
• Мақала — макала

Мемлекет және құқықпен байланысты

• Мемлекет — мамляка
• Үкімет — хукума
• Арыз (өтініш) — аридат
• Отан (атамекен) — уатан
• Әкім — хаким
• Құқық — хукук
• Әділет — ’адаля

Исламмен байланысты

• Дін — дин
• Сауап — саваб (сый)
• Тәубе — тауба
• Жамағат — джама’ат (қауым)
• Мешіт — масджид
• Мұнара — манара
• Хақ және ақиқат — хакк және хакика
• Бісміллә — бисми-Ллах (Алланың атымен)
• Астапыралла — астағфиру-Ллах (Аллаһ өзі кешірсін)
• Бәрекелді — барак-Аллах (Аллаһ разы болсын!)
• Әмин — амин (Аллаһ қабыл етсін)
• Дұға, дуа — ду’а
• Мұқтаж — мухтадж

Уақытпен байланысты

• Уақыт — уакт
• Заман — заман
• Сағат — са’а
• Жұма (бесінші күн) — джуму’а
• Ғасыр (жүз жылдық) — ’аср

Оқу мен ғылыммен байланысты

• Мектеп — мактаб (кеңсе, үстел)
• Тағылым, тәлім — та’лим
• Ғылым, ілім — ’илм
• Мұғалім — му’аллим
• Дәріс — дарс
• Тәжірибе — таджриб
• Ұстаз — устаз

Дереккөз: wikiwand.com

Comments

Неткен сорақылық. Қазақтың сөздерін араб тілінен енген деп жазып отыр. Тарихтан еш хабары жоқ надан адамның жазған мақаласы.

Answer 2

50-60% пайыз араб сөздері, мысалы: дүние, тәуекел, қалам, мұғалім, мағына, ғылым...

5-10% пайыз парсы сөздері, мысалы: наурыз, сенбі, апта, пайғамбар, дүйсенбі...

5-10% орыс сөздері, мысалы: кірпіш, экран, циркуль, университет, лифт, институт...

қалғаны түркі сөздер, мысалы: кел, кет, мен, сен, отыр, ол...

Answer 3

дүние, тәуекел, мұхит, нығмет, рахым, Хақ, Ақиқат, Бәрекелді, Дұға, Мұнара, Жамағат, Ғасыр, Аср, Заман, Жұма, Тәжірибе, Ұстаз, Тағылым, Дәріс,

Answer 4

казахский - арабский - руский
-----------------------------------
бақыт - бахтун - счастье
бәле - балаун - беда, несчастье
емтихан - имтиханун - испытание, экзамен
отан - уатанун - родина, место рождения
арыз - аридатун - заявление
дәлет - даулатун - богатство, состояние
жетім - йатимун - сирота
бітті - батта - окончание
опат - уафатун - кончина, смерть
мархабат - мархаматун - милость
азап(ғазап) - азабун - мука, страдание
ақыл - аклун - ум, разум, интеллект
аухат - акуат - пища, пропитание
әулие - аулиа'у - святой
әруақ - аруак - призрак
рух - аруах - моральная сила
дәурен - дауран - опоха, пора,гремя
ықтимал - ихтимал - возможный
арба - арабатун - коляска, телега
майдан - майданун - площадь, поле
сағат - са'атун - час
әлбетте - албатта - безусловно, несомненно, конечно
аман - аманун - безопасность
сыр - сиррун - тайна, секрет
өмір(ғұмыр) - умрун - жизнь
жан - джаннун - душа
мұқтаж - мухтаджун - нуждающийся
жауап - джауабун - ответ
хәл(ахуал) - халун - положение, состояние, обстоятельство
хат - хаттун - письмо
тарих - тарихун - история
залал(зарар), зиян - дарарун - вред
есеп - хисап - считать
дәуір - даур - эпоха
пікір - фикр - мнение

ораза - рузе
күнә - гонаь - грех
өнер - онэр - искусство
абырой - честь
наурыз - ноуруз - новый день
құмар - азарт
қарыз - долг
уайым-қайғы, жан-жануар

Answer 5

Қазақ тілі бай дейміз, бірақ түк бай емес екен, өңшең кірме сөздер, қазақтардың өзі бұл тілді құрметтемейді - қолданбайды. Егер технология, медецина, өндірісте, ғылым, білімде тіпті тағамда (мысалы суши, бургер, хот дог, пицца бүкіл әлем біледі) жаңалық ашылмаса қазақ тілі қайдан бай болсын?