Question

Қазақ халқының ырымдары мен нанымдары керек, бөлісіп жібере аласыңдар ма?

Answer 1

Беташар

Беташар салты

Жас келіншектерге байланысты салт-дәстүрлер

Көрісу

Жас келіншектерге байланысты салт-дәстүрлер

Ат тергеу

Қой-ешкіге қатысты тыйымдар мен ырымдар

Бесік керту

Сыршылдық салт өлеңдері

Салт-дәстүр

 

Answer 2

Қазақ халқының ырымдары мен нанымдары

Наным-ырымшылдыққа негізделген аңыз, оған сенуге де, сенбеуге де болады, алайда бұл – тәжірибеден және дәстүрден туған халық өмірінің мысалы. Ырым дегеніміз өз алдына бір жақсылықтың немесе жаманшылықтың хабаршысы, адамды сақтандыратын белгі іспетті. Сонымен қатар, қазақтарда нені істеуге болмайтыны туралы «тыйым» ұғымымен байланыстағы «ырымдар» да бар (табу). Бүгінде бұл белгі-нышан түріндегі аңыздардың кейбіреуі тарихи тұрғыда ғана қызығу тудырады, бірақ олардың арасында адамдардың өмір сүруіне, рухани және материалдық байлықты жасап, көбейтуіне көмектесетіндері де аз емес. Сонымен қатар, біздің заманымызға дейін жеткен ырым-нанымдардың көпшілігі пұтқа табынушылықтың (тәңіршілдік, шамандық, сопылық, т. б.) іздері де бар. Дегенмен, кейбір ырымдар мен нанымдар Құранның жекелеген сүрелерінде баяндалатыны да рас. «Қазақтар киеге үлкен мән береді. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру, адам баласына байлық пен бақыт — құт әкеледі деп түсінеді. Ал, осы кәделерді ұстамау, киелерді құрметтемеу жоқшылыққа душар етеді. Сондай құдіретті күші бар жан-жануарларды киесі бар дейді, ал олардың өзін киелі деп атайды. Жан-жануарлар мен заттардың киесін қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары — кесір деп аталады». Ш.Ш. Уәлиханов былай деп жазады: «Төрт түлік малдың арасындағы ерекше белгілері барлары құтты жануар болып саналады. Мысалы, жалы мен құйрығында ақ қылы бар жылқылар құтты саналып, сатылмайды, ешкімге берілмейді, себебі, сол малмен бірге құт-береке кетеді, ал әртүрлі себептермен беріле қалған жағдайда, сілекейін алады, ол үшін жылқының жалынан қыл жұлып алып, кететін малдың аузына салып сілекейлеп қалтасына салып қояды».

Г.Н. Потанин бұл дәстүрді төмендегідей нақтырақ сипаттайды: «...иесі сататын малының бір уыстай жүнін жұлып алып, оның ауызына сұғып, сілекейіне шылайды... Қырғыздарда бұл дәстүр (қазақтарда) сілекей алу деп аталады... сілекейленген жүнді аттың жалына қадайды, егер ол аттан алынса, қойдың желкесіне, т. с. с. қадайды; кейбіреулер жүннің орнына өзінің кепешін (бас киімін) сілекейге тигізумен шектеледі. Егер сілекейді сүртпесе, мал өспейді деседі; бұл ғұрыпты орындауды ұмытып кеткен жағдайда, бір-екі күн өткен соң сатылған малды қуып жетеді; сатып алынған мал ауырып қалса, ал оны сатқан иесі бес күн өтсе де сілекейін сүртпесе, сатып алған адам дәстүр бойынша оны бұрынғы иесіне қайтарып: «Сен мұның сілекейін сүртпедің, бұл ауырып қалды, қайтадан өзің ал» деуіне болады. Анау малды қайтарып алуы тиіс». Диваев діни көзқарастар жөнінде этнографиялық материал жинай жүріп, қазақ халқының өміріндегі баяғы заманнан қалған «пұтқа табынушылықтың» мынадай белгілерін анықтаған: 1. Жас келін қайын атасының үйіне алғаш рет қадам басқанда ошақтағы отқа қой майының кесегін лақтырады; 2. Көктемде, қырғыздар қыстаудан алғаш рет жайлауға көшкенде әдейі екі жерден жалындатып от жағып, үстіне тең-тең жүк артылған түйелерді солардың арасынан өткізеді; 3. Бала таппаған әйелді әкесінің үйіне қайтармайды, әулиелі жерлерге қонып, шырақ жағуға немесе от жағуға жібереді; 4. Отағасы... яғни, от иесі деген сөзден шыққан, сондай-ақ «түтін» деген сөз бар; 5. Кісі өлгеннен кейін 40 күн бойы майлы білтемен 40 шырақ жағып отырған. Осының бәрі ерте заманда мұсылман дінінен бұрынғы қазақтарда отқа табыну культі болғанын дәлелдейтіні анық деп көрсетеді Диваев. Мұсылмандыққа дейінгі діни көзқарас қалдықтарын анықтау мәселесіндегі Ә.А. Диваев (этнограф, түркітанушы) пікірлерінің Ш. Уәлихановтікімен үндесетін тұстары көп. Мысалы, Ш. Уәлиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбегінде отқа табынуды және соған байланысты әртүрлі ғұрыптарды (отқа табыну, отпен тазалау, той рәсіміндегі рөлі, өлген адамға шырақ жағу, т.с.с.) шамандықтың белгісіне жатқызады. Ә.А. Диваев қазақ ырымдары жөнінде былай деп жазады: «Бір отар қойдың алдынан немесе ортасынан жарып өтуге болмайды, себебі олар жайылып жүрген жерде Қызыр пайғамбар жүреді». Әрі қарай ол қазақ халқында үй иесі ауыз тимей тұрып тамақ жеуге болмайды деген ырым (дәстүр) бар екенін айтады. Диваев бұл ырымнан өткен тарихтың іздерін аңғарады. В.П. Наливкиннің «Қоқан хандығының қысқаша тарихы» атты еңбегін зерттеп, ақпарат берушінің мағлұматтарын пайдалана отырып, ғалым Қоқан үстемдігі кезіндегі тарихи жағдайлар қазақтардың осы ырымын қалыптастыруға әсер етті деген болжам жасайды. Автор дерек көздеріне сүйеніп, мынадай жағдайды мысалға келтіреді. Қоқан бектері үстемдік еткен кезеңде Перовск уезінде халық мүддесін қорғаған қазақ батыры Игібайды Яккубек у беріп өлтірген екен. Осындай жағдайдың қайталануынан қорыққан қазақтар бөтен үйде бірінші болып тамақ пен сусын алудан сақтанған. Осылайша, қазақ халқының тарихында ертеден келе жатқан ырымдар мен нанымдар адамдардың көп ғасырлық дәстүрі мен тәжірибесінің, моралінің, адамгершілігінің және ата-бабалардың жас ұрпаққа қалдырған белгілі бір өсиеттерінің өзіндік көрінісі болып табылады. Бұл мәселеге арналған профессор, педагогика ғылымының докторы С.Қ. Қалиевтің, белгілі жазушы, журналист, доцент А.Құралұлының, Ж.М. Саурықованың еңбектері бар. Олар өз еңбектерінде қазақ ырымдары мен нанымдарының тақырыбы әр алуан екенін атап айтады, бұл — адамдарға арналған өмірлік ақыл-кеңестер мен ескертулер, аңшылықтағы, тұрмыстағы сақтандыру, мал мен шаруашылыққа қамқорлық, ғұрыптық нанымдар, ырымшылдық және шынайы өсиеттер, қуанышты немесе жағымсыз оқиғалардың хабаршысы. Аталған ғалымдардың пікірінше, қазақ халқының ырымдары мен нанымдарының негізгі міндеті — әсіресе жастар мен тәжірибесі аздарды жаманшылық пен өмір қиындықтарынан сақтандыру, қорғау, оларды адами ізгілік дәстүрімен тәрбиелеу үлкендерді және шынайы халық өсиеттерін құрметтеуге баулу.

Answer 3

Қазақ халқының ырымдары

1. Бос бесікті тербетпе.

2 Бесікті ашық қалдырма.

3. Кісіге қарап керілме.

4. Беліңді босқа буынба.

5. Бас киімді теріс киме.

6. Таңдайыңды қақпа.

7. Аяқ киімді жоғары көтерме.

8. Түнде суға барсаң, кесек таста­май өтпе.

9. Кешқұрым күл шығарма.

10. Жақыныңнан ине, пышақ алма.

11. Жуған қолыңды сілкіме.

12. Кірдің суын жолға төкпе.

13. Батар күнмен таласып ұйықтама.

14. Түнде тырнақ алма.

15. Жүрер жолыңды кесіп айтпа.

16. Итті теппе.

17. Бас киімді жерге тастама.

18. Адамды санама.

19. Адамға, тамаққа қарай түшкірме.

20. Бас киімді лақтырып ойнама.

21. Күлді баспа.

22. Табалдырыққа тұрма.

23. Үлкен адамның алдында аяғыңды жинап отыр.

24. Сүтті жерге төкпе.

25. Ұйықтар алдында «Біссіміллә-рахман- рахим» деп толық айт.

26. Жастықты аяқпен баспа.

27. Адамды айналма.

28. Айнаны бекерден-бекер сын­дырма.

29. Қолыңды, саусағыңды аузыңа салма.

30. Үйге қарай тұра жүгірме.

31. Түнде ысқырма.

32. Құбыланы қолмен көрсетпе.

33. Үлкен кісінің жолын кесіп өтпе.

34. Жағыңды таянба.

35. Тізеңді тартпа.

36. Құмырсқаның илеуін бұзба.

37. Бүйіріңді таянба.

38. Үлкен адамның бас киімін, жағасын баспа.

39. Шәугім, шәйнектің шүмегін есікке қаратып қойма.

40. Адамға пышақ, мылтық оқтама.

41. Сыпырғышты тұрғызып қойма.

42. Малды теппе.

43. Кісіге қарап бейберекет күлме.

Answer 4

Қазақтың ырым-тыйымдары

Қазақ халқымен ғасырлар бойы жасасып келе жатқан ырым-тыйымдар жүйесі хал­қы­мыз­дың өмірінде, салт-санасында, әдет-ғұрпында, тұрмыс-тіршілігінде кеңінен көрініс тапқаны белгілі. Ырым-тыйым арқылы бала тәрбиелеу, жат әдеттерден тыю, туындауы мүмкін қауіп-қатерлерді ескерту және т.б. нәрселер ұлтымыздың рухани кеңістігінде әлі күнге дейін сақталып келе жатқан тарихи, этномәдени, әлеуметтік мәні те­рең дүние. Кейбір ырым-тыйымдар бағзы замандардағы шамандық, тәңірлік наным-се­німдердің сипаты, белгісі ретінде де көрініс беріп жатады. Қалай дегенмен, ырым-тыйым­дарды халқымыздың ұлттық болмысынан бөле-жара қарауға болмайды. 

Сонымен қатар ырымды жеке адам бұлжытпай орындау үшін сездірілетін рәміздік әрекеттер жүйесі деуге де болады. Мысалы: Жұлдыз ақса, оны көрген кісі «Менің жұлдызым жоғары» деп айту керек;  Бала сүт тісі түссе, оны майға орап «Жасық тісімді алып, өткір тісімді бер» деп итке беруі керек. Үйдің іргесіне ит сарыса, құт құйылады. Ерттеулі тұрған ат сілкінсе, жын-шайтанды үркітіп жатқаны деп ырымдалады.
Ырымдардың барлығы бірдей жақсылыққа кенелтетін болжамдармен ғана емес, адамға төнетін қауіп-қатер туралы да жорамал жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, түнде жолыңда сиыр жатса, сапарың оң болмайды. Оқпақ шақырса, бие құлын тастайды. Алдыңнан түлкі қашса, сапарың сәтті болады. Сол құлағың шыңылдаса, біреу сені жамандап жатыр деген ырымдардың шындыққа жанасатынын нақты біле алмасақ та, іштей сенетініміз хақ.
Ырымға сену керек пе, әлде сенбеу керек пе деген мәселенің құпиясы әлі күнге дейін ашылған емес. Мәселен, «көз тиюден сақтайтын» сан түрлі ырымдар бар. Ырыммен қатарлас жүретін тұмар тағу, аластау, бақсылықпен емдеу, жауырынға қарап болжау, құмалақ салу сияқты дәстүрлі ұлттық ерекшеліктер көне түркі мәдениетіне ортақ құндылықтар деп саналады. Мысалы, қазақтың ырым-тыйымдарының астарында сан түрлі тақырыпты қамтитын мәдени-этикалық тәрбиелеу таңбалары жатыр. Осы орайда біз «Сөзтаным» бетінің бүгінгі шығарылымында ырым-тыйымдарды әңгімемізге арқау ете отырып, оның қыр-сыры, мәні мен мағынасы туралы, қандай мақсатпен айтылып, орындалатыны жайында хабардар ететін боламыз.

«Байғазыға байдың қызы»

(балаларға арналған ырым-тыйым)

Халқымыздың дәстүрлі ырымдарының арасында жас балаларға арналған немесе балаларды тәрбиелеуге байланысты кездесетін ырым-тыйымдар қатары мол. Енді соларға тоқталайық.
Үйге кіріп келе жатқан бала құлап қалса – үйге береке, ырыс келеді. Бала жол қараса – қонақ келеді. Бала тілін шығарса – хабар келеді. Сәби анасынан ұстап отырып емсе – сараң болады, еркін отырып емсе – мырза, жомарт болады. Баланың желкесі терең шұқыр болса – қырсық болады. Сәби шалқасынан жатып ұйықтаса – елге белгілі азамат болып өседі. Бүк түсіп жатса – уайымшыл, жігерсіз болады. Етпетінен жатып ұйықтаса – ойшыл болады. Аяқ-қолын еркін созып ұйықтаса – батыр, кемеңгер болады. Кішкентай бала табаққа аяғын салса – тоқшылық белгісі.
Қазақ бала жолдасын тастамай, екі асық қосып, киіз үйдің табалдырығының астына көмеді. Бұл асық ойнайтын бала жалғассын деген тілектен туған ырым. Бала тоқтамаған жағдайда бала жолдасын киізге орап, молдаларға оқытып, күлдіреуішке (шаңырақ ортасына) бала жеті жасқа келгенше іліп қояды. Бала жетіге толған соң «садақасын» беріп, бала жолдасы салынған киізді ұлы жолдың бойына апарып көміп ырым жасайды. Баланы қырқынан шығарып ит көйлегін ауыстырғанда оны бойына бала бітпей жүрген әйелдер арнайы сұрап алатын ырым бар. Оларға баланың анасы ит көйлекті бүтіндей бере салмай, жыртып береді. Баланың тісі түскенде оны кесек ет, май немесе бауырсаққа қосып, тісі иттің тісіндей өткір, мықты болсын деп итке асатады. Сонымен қатар көктей болып өссін деп түскен тісті жеміс ағашының түбіне көмеді, таудай болсын деп тауға қарата лақтырады. Бала тісі періште бұйымы ретінде есіктен кіретін түрлі пәле-жала, қаскөй күштерден қағып тұрады делініп, есік жақтауы арасына да қыстырылады. Бала еңбектей бастағанда бауырын жерден тез көтерсін деп бауырынан табақ өткізетін ырым бар. Тәй-тәй басып апыл-тапыл қадамдар жасай бастағанда жүйрік болсын деп бұтының арасынан сирақ асып өткізетін ырым да болған. Бала босағадан кіріп келе жатып, сүрініп кетсе, «олжа келді, олжа келді, олжасын көтере алмай келе жатыр, төрге аунат, олжа төрге жұқсын» деп ырымдап, үлкендер баланы төрге апарып аунатады. Бұл ырымның маңыздылығы – баланы періштеге санайтын дәстүрлі таным бойынша үйге баламен бірге құт кірді деген наным қалыптасып, құтты төрге, яғни үйге орнықтыру мақсаты көзделуінде. Қандай да бір істің орындалар-орындалмасын білу үшін балаға «аяғыңды көтерші» деп сұрайды. Бала айтқан бойда өзінше гуілдеп, күліп, оң аяғын көтере қалса, өтінуші тілегім орындалатын болды деп қуанады, ісім оңынан, асығым алшысынан түсетін болды деп ырымдайды.
Жас балaға бұғана ұстатпайды, онда бойы өспей қалады деп ырымдайды. Батырдың, ақынның, шебердің, палуанның сapқытын жегізсе немесе олар cәбидің аузынa түкірсе, олардың жақсы қасиеті мен өнері балағa қонады деген ырым баp. Біреу әңгіме айтып отырғанда cәби түшкіpіп қaлсa, шын aйтқаны деп ырымдайды. Аты cүріншек болaды деп балаға төcтің сүріншегін жегізбейді. Егер бір үйде қыз туа берсе, келeсі баланы ұл болсын деп ырымдап, оған ұлдың aтын қoяды. Жиенді ұpса, қолы қaлтырaйды деген ырым бaр. Үйдің өз сәбиі үйгe «ассалаумағалейкүм» деп кірсе, ол үйге көп кешікпей қонақ келеді. Сәби қолындағы заттaрын «шашу» деп шашса, ол үйде той болады.
Беделді тұлғалардың жақсы қасиеттері жас балаға жұғысты болсын деген ырыммен жас баланың аузына түкірту ырымын жасайды. Оның мәні – жасы үлкен, ел сыйлаған, атағы шыққан, мінезі жайсаң елге танымал, ұлылардың жақсылығы жұқсын, сол адамға ұқсап беделді, танымал болсын дегені. Баланың аузына түкірту ырымын жасаған адам баланың ата-анасына ризалық білдіріп, батасын береді.
Шешелері мен жеңгелері ұл балаға «байғазыға байдың қызы», қыз балаға «байғазыға байдың ұлы» деп ырымдап, қыздардың түймесін жігіттердің шапанының ішкі жағына тағып береді. Бұл байғазыны таққан жігіттің артына қыз ереді деп ырымдағаны.

Answer 5

Малдың алдынан
бос ыдыспен шықса – сүті азаяды»

(төрт түлікке қатысты ырым-тыйым)

Төрт түлікке байланысты ырым-тыйымдардың мәнісі малдың киесі бар екенін сездіруге, соны біліп, құрметтеуге шақырып тұрғандай әсер қалдырады. Төрт түліктің өзге де қасиеттеріне, кейбір әрекеттеріне қарай отырып ауа райын, табиғат болмысын, өзге де нәрселерді болжай алған халқымыздың рухани қазынасында осынау тақырыпқа арналған ырым-тыйымдар молынан ұшырасады. Солардың бірқатарына тоқталамыз. Сойылған малдың қанын төрт түлік (әсіресе, сиырдың) көзінше төгуге болмайды – сүтінен айырылады. Малдың алдынан бос ыдыспен шықса – сүті азаяды. Сиырдың желіні іссе – таңертең ерте кебіспен ұшықтайды. Ит ұлыса – шаңырақта жаманшылық болады. Қарғалар тобымен шуылдап ұшса – қыста күн суытады, жазда ауа райы өзгереді. Үкі түнде ауылдың сыртынан шақырса – ауылда көп кешікпей өрт, қайғылы жағдай болады, үкісін жұлып алып, бойтұмар етіп сақтаған адам қатерге ұшырамайды. Егер тауық ұясына ерте қонақтаса – жауын-шашын болады, бір аяғын бауырына алып, ұзақ тұрса – күн суытады.

 

«Жүкті әйел ара, қайшы ұстамайды»

(келін, әйел әдебін сақтауға бейімдейтін ырым-тыйым)

Қазақтың ырым-тыйымдар жүйесінде келін, әйел әдебін сақтауға бейімдей­тін ырым-тыйымдар мол. Мәселен, жаңа босанған әйел үйге кірген итті қумайды ­– егер қуса, тістері түсіп қалады. Келін түн ішінде суға бармайды, кір жаймайды. Себебі шошыма ауруына ұшырауы мүмкін. Жүкті әйел ара, қайшы ұстамайды – мерзімінен бұрын босанады. Екіқабат әйел қоян етін жемейді, жесе баласы қоянжырық болады. Келін төрге шықпайды – төр қонақтың немесе отағасының орны. Екіқабат әйел түсік тастамас үшін – етегін түйіп қояды. Аяғы ауыр келінге ырымдатып отқа май құйғызғанда, от ағарып ұзын жанса – ұл бала болғаны, қызарып жанса – қыз бала болады деп ұғынған. Толғақ жетпей тұрса, май ұзарып жанады. Адамның келіншек отырған жақтағы аяғы ұйып қалса, ол екіқабат екен деп ырымдайды. Жаңадан қайнатқан сабынды жоғары қойса, oл үйге түскен келін өркөкірек болады. «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» атты энциклопедия­да (жауапты редакторы Н.Әлімбай) бала көтере алмай жүрген келіндерге жасалатын көне ырымдардың мәні мен маңызы жіті түсіндіріліп берілген: «Қазақта кейбір ырымшыл кемпірлер кіндік кесу рәсімінен кейін сол кіндіктің кішкене бөлігін етпен қоса қуырып, бала таппай жүрген келіншектерге ырымдап жегізетін болған. Тіпті сүндетке отырғызғанда алынатын кесіндіні тас­тамай, оны білдіртпей жегізіп, бала болсын деп ырым жасайтын бол­ған». Сонымен қатар көпшілікке таныс емес, жаугершілік заманында қалыптасқан төмендегідей ырымдар болған:
«Ескі салт бойынша ер жігітке тиген оқты денеден шығару үшін жаралының үстінен әйелдерін үш мәрте аттататын. Бұл ырым бойынша зинақорлық жасамаған, күйеуінің көзіне шөп салмаған әйел оқ тиген жаралы адамның үстінен аттап өтсе, ауру жазылады, егер аттаған әйел зинақор болса, дерт меңдеген адам табан астында өледі деп түсінген». Ауға балық көп түсуін балықшылар жылым майланды-ау, майланды дейді. Біраз уақыт ауға балық түспесе «ау қырсықты» деп аудың басына әйелдің іш киімін байлап салып «қырсық шығарып» магиялық ырым жасаған. Бұл өсу, өну, көбею ырымымен байланысты атқарылатын ежелгі ғұрыппен тығыз байланысты.
Келінге баланы көтеру мерзімі ұзаққа созылады деп түйе етін, сақау болады деп ырымдап балық етін жеуге тыйым салған. Екіқабат келін арқан аттамайды, aттaсa бaланың кіндігі мойнына оралып қалады. Жүкті келіннің күні жақындаған кезде «Жер Ана қyат бер» деп жaлаңаяқ жүргізеді. Баласы кіндігіне оралып қaлады деп екіқабат әйелгe ине-жіп ұстатпайды.
Келіннің босанар кездегі толғағы басталғанда қазақы ырымда «белден кеміріп жеп» (қатты ауыруы), қуықтың басына қарай тартып ауыртса ұл табады деп ырымдаған. Ал бала қыз боларда толғақ ке­рісінше, төменнен басталып белге қарай ауысады деп топшылаған.
Өлген адамды жоқтап жы­ла­ғанда, әйелдер шашын жайып жіберіп жыласа, ішіндегі шері тарқайды деп ырымдалған. Әйел ешуақытта еріне қол жұмсамауы керек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді немесе сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп, бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп ырымдалады.
Қазақ әйелдері өзінің басына салып жүрген жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе басымдағы бақ басқаға көшеді деп ырымдайды. Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туады, ондай бала суайт болады деген ырым бар. Ене келін түскен кезде ұл немерелі болу үшін оған ырымдап алғаш сойылған малдың ұлтабарын жегізеді. Жүкті әйел болса, біреудің үйіне өз дастарқанынан апарған дәмді «қыз тауып қоям» деп жемейді. Жүкті әйел шашын кеспейді. Өйткені мұндай қылықтан бақ таяды, іштегі баланың бақыты кемиді, кемтар болып туа­ды, қол-аяғы қысқа болады деп ырымдалады. Үлкен кісілер қонақта болған үйден келініне дәм әкеліп береді. Өйтпесе, дәметкен балалы жас келіншектің төсі ісіп кетеді.

 

 

«Тойдым» емес, «қанағат» деген жөн

тағамға байланысты ырым-тыйым)

Қазақ асты ерекше қадірлейтін халық. Сондықтан ас-ауқатқа, тағамға байланысты қалыптасқан ырым-тыйымдар астың қадірін арттыруға, ысырапшылдыққа жол бермеуге бағытталғаны сөзсіз.
Қызға кәрі жілік ұстатпайды – оң жақта көп отырып қалады. Балаға ми жегізбейді – былжыр, ынжық болады. Ішіп отырған шайға сама түссе – қонақ келеді. Ас ішіп болған соң «тойдым демейді», «қанағат» деген жөн. Тұзды бейберекет шашпайды, астың иманы – тұз деп қарайды.  Егiннiң тұқымы үшiн бiреу қарызға дән сұраса ренжiмей бередi, дәндi адам емес, қара жер тiлеп жатыр деп ырымдайды. Қазақ танымында ақ өнімдері, яғни ағарған жақсылықтың нышаны, пәктіктің, тазалықтың символы ретінде қалыптасқан. Сондықтан ағарғанға қатысты ырымдар өте көп. Мысалы, байқаусызда ақты төгіп алса, саусағын батырып, маңдайына жағу ырымын жасаған. Сосын аяққа басылмас үшін жақсылап тазалап, сүртіп алатын болған. Ақты аяқасты ысырап етпеген. Дәм үстіне келіп қалған адам немесе бір нәрсені сұрап, анықтап білуге кірген адам асығыс болып, дәмге қарамайтын жағдайда дәмнен үлкен еместігін білдіріп, қандай да бір дәмнен ауыз тиіп шығады.
Жерге құт дарыту ырымын жасайтын қариялар жерге алғаш себілетін дәнді екі бұтының арасынан өткізіп, бісміллә деп лақтырады.
Бiр жылда адамның көптеген арман тiлектерi орындалып, мақсатына жетiп, табысқа кенелсе, сол жылды құт жылы санап ерекше еске алады. Осы жылы құт-береке ортаймасын деген ырыммен сол жылдың атауы болған жануардың басына ақ құйып, ырым жасайды. Сол сияқты үйге кірген жыланды өлтірмей, басына сүт, айран, құйып шығару ырымы да бар. Бұл жерде ақ тағам – таза пиғыл, ақ тiлеудiң, жақсылыққа жорудың символы. Сонда, жыланның басына ақ құю оны перiштеге балауды бiлдiргенi болып шығады. Кейде тіпті үйге кірген жыланды өлтірмей, басына ақ құю жамандыққа жақсылықпен жауап берудің белгісі саналған.

Answer 6

 

«Жанып тұрған шырақты үрлемейді»

(үй тұрмысына қатысты ырым-тыйым)

Қазақ ырымдары ішіндегі кең таралғаны бұл үй тұрмысына қатысты ырым-тыйымдар. Олардың өзіндік тәрбиелік мәні бар. Мұны білген бала ұлтының салтын, болмысын терең біліп өседі.
Түнде сандықты ашпайды – біреу-міреу өледі ( өте қажет болған жағдайда «жылан кіріп кетті» деп айтып ашады). Түндікті бақанмен тіреп қоюға болмайды – жау шақыру деген ырым. Жанып тұрған шырақты үрлемейді – адам ұмытшақ болады. Шәугімнің шүмегін есікке қаратып қоймайды – ырыс-несібе кемиді. Есіктің босағасын керуге, табалдырығында тұруға болмайды – жау шапқанда ғана үй иелері босағаны керіп, табалдырықта тұрған. Киіз үйде құмырсқа көбейіп кетсе – жылқының екі тезегін уыққа іліп қояды. «Тәңірден тілеп алған» сәбиінің екі аяғына ата-анасы ырымдап, баланы «тіл-көзден, түрлі пәле-жаладан қорғайды» деп қымбат бағалы металдан білезік соқтырып тағып қояды.
Ертеде қазақтар дертке шалдыққан адамды көне наным-сеніммен, «ки­елі ағашқа» апарып, басына сыйынып, ырым етіп ақтық (шүберек) байлаған, науқас адамды дерттен арылтуға ниет еткен.
Бiтеу iреп сойылған мал терiсiнен жасалған долық дейтін бітеу ыдысты молшылықтың нышаны санаған қазақ «үйге кірген ырыздықты «бітеп», шығармай тұрады» деп сенген. Мұндай бітеу малдың терісінен жасалған тұлып тәрізді ыдысқа ас-тағамның берекесі саналатын, дәмін келтіретін тұз бен молшылықтың белгісі астық сияқты заттарды ырымдап салып қоятын болған.

Answer 7

Қазақтың тыйымдары

Тыйым - халықтың тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге, ақыл-кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі. Бұл, балаларды жаман әдет, жат пиғыл, ерсі қимыл, әдепсіз істерден сақтандыруда маңызды қызмет атқарады. "Ұлға отыз үйден тыю, қызға қырық үйден тыю" деген мақал осыған байланысты шыққан. "Бүйірін таяну - қайғының, жағын таяну - мұң-шердің, жүресінен отыру - әдепсіздіктің белгісі" деп танып, оған тыйым салған. Демек, тыйым - халықтық педагогиканың құрамдас бөлігі. Тыйым үлгілері мен сөздері ел ішінде өте көп.

Адамға қару, мылтық кезенбе.
Ақты жерге, суға төкпе.
Адамды шошытпа.
Адамды айналма.
Адалды араммен араластырма.
Асты қорлама, үрлеме.
Ант ішп әбес сөйлеме.
Аманатқа қиянат жасама.
Адамды малды аттама.
Ауру тілеме.
Арамдық ойлама, істеме.
Ауруға күлме.
Аузыңа ие бол.
Аспанға қарап түкірме.
Арыңды сатпа.
Арамтамақ болма.
Аруаққа тіл тигізбе.
Әдепсіз болма.
Әлсізге күш көрсетпе, зәбірлеме.
Әйелге өктем сөйлеме.
Басыңды шайқама, соқпа.
Босағада отырма.
Босағаны көрме.
Баскиіміңді аяғыңа киме.
Бос бесікті тербетпе.
Білмесең айтпа.
Бейуақытта жылама, ұйықтама.
Бөркіңді теріс киме.
Баланы басқа ұрма.
Бетіңді сызба, қисайтпа.
Баланы шошытпа.
Біреуге жамандыық тілеме.
Біреудің еңбегін, ақысын жеме.
Біреуді қарғама, сөкпе, тілдеме.
Басыңа ие бол.
Дініңе тіл тигізбе.
Дұшпанға сенбе, жалынба.
Досыңды өкпелетпе.
Дүниеқор болма.
Дәстүрге қарсы келме.
Дәмге түкірме, жамандама.
Дініңді сатпа, айырбастама.
Дастарқанды аттама, баспа.
Досыңды сатпа.
Ердің сөзін екі етпе.
Еңбектен қашпа.
Еріншек болма.
Ерніңді шығарма.
Есікті қатты жаппа.
Ер-тұрманды аттама.
Зорлықшыл болма.
Зинақор болма.
Жамандыққа жол берме.
Жақсының жолын кеспе.
Жаман ырым жасама.
Жала жаппа.
Жаман жерді баспа.
Желмен жарыспа.
Жаман тілек тілеме.
Жаманға ерме.
Жақсылығыңды сатпа, бұлдама.
Жеңілтек болма.
Жәндікті өлтірме.
Жерді теппе, сабама.
Жүреңнен отырма.
Желге қарсы түкірме.
Жатып тамақ ішпе.
Жаман іске үйренбе.
Жамандыққа жақындама.
Опасыз болма.
Орынсыз ойбайлама.
Отпен ойнама, шалқытпа.
Отқа түкірме, су төкпе.
Отты аттама.
Орынсыз іске араласпа.
Ошақты, жерошақты аттама.
Өзімшіл болма.
Өз үйіңді кісімсіме.
Өтірік, өсек айтпа.
Өтірікшіге ерме, құптама.
Өтірік күлме, жылама.
Өткенге өкінбе.
Өтірік куәлік берме.
Өлген адамды тілдеме.
Өлімге күлме.
Өлім тілеме.
Өркөкірек болма.
Пышақ кезенбе.
Пышақ жүзін жалама.
Сұрамсақ болма.
Сабырсыз болма.
Салақ болма.
Сұқтанба.
Сәбиді ұрма, теппе.
Сараң, пайдакүнем, ұсақ болма.
Саусағыңды беземе.
Саусағыңды танауыңа сұқпа.
Саусағыңды аузыңа салма.
Суға дәретке отырма.
Тамақты жерге төкпе.
Тілазар болма.
Тамақты аттама, жамандама, үрлеме.
Табалдырықты баспа.
Түнде үй сыпырма.
Түнде тырнағыңды алма.
Тырнағыңды тістеме.
Тұзды баспа.
Тамақтың үстіне отырма.
Тіліңді шайнама,бұрама.
Тамақты сораптап ішпе.
Таңдайыңды татпа.
Тізеңді құшақтама.
Түнде ысқырма.
Тісіңді қайрама.
Таңертеңгі асты тастама.
Тентек болма.
Түкірігіңді, қақырығыңды жұтпа.
Теріс сөйлеме.
Иесіз үйге кірме.
Итке ожаумен ас құйма.
Иегіңді таянба.
Инені тістеме.
Көптің жолын кеспе.
Көнке топырақ шашпа.
Кірдің суын баспа.
Көкірегіңді керме.
Күш көрсетпе.
Кісі мініне күлме.
Кемтарға күлме, мазақтама.
Кісіге саусағыңды шошайтпа.
Кісіні сыртынан жамандама.
Күлді шашпа.
Көп сөйлеме, көп күлме.
Көкті жұлма.
Кеудеңді соқпа.
Күншіл болма.
Кешкі асты бақпа.
Көп ұйықтама.
Қолыңа ие бол.
Қолыңды сілікпе, сермеме.
Қайықты теңселтпе.
Құдайға тіліңді тигізбе.
Құдайды ұмытпа.
Қабірді баспа.
Қабірге қол шошайтпа.
Қарт адамға күлме.
Қызғаншақ болма.
Қызға қол жұмсама.
Құдыққа түкірме.
Қақтың суын ішпе.
Қонаққа қатты сөз айтпа.
Құйынды қума.
Қулық жасама.
Малды үркітпе.
Малға зәбір жасама.
Малды ұрма, боқтама.
Менмен болма.
Маңдайыңды ұрма.
Мақтаншақ болма.
Мойныңа жіп немесе белбеу салма.
Мезгілсіз жатпа.
Мезгілсіз ұйықтама.
Мезгілсіз жүрме.
Нанды бір қолмен үзбе.
Нанды жерге тастама.
Нан үстінен зат қойма.
Нас, лас болма.
Намазды бұзба.
Намысыңды таптама.
Наданмен дос болма.
Уһілеме.
Үйге сыртыңмен кірме.
Үлкеннен бұрын сөйлеме.
Үлкеннен бұрын отырма.
Үлкеннен бұрын жатпа.
Үлкеннен бұрын тамаққа қол салма.
Үлкенді мазалама.
Үлкенге қатты сөйлеме.
Үйге жүгіріп кірме.
Үйге жылап кірме.
Үйді сабама.
Үйді айналып жүрме.
Үйде ысқырма.
Ұрысқаққа тіл қатпа.
Ұрлық қылма, ұсақ болма.
Ұрыншақ болма.
Шақырмаған жерге барма.
Шалбар жастанба.
Ысырапқор болма.
Ыдысты аттама, теппе.
Ішегіңді тартпа.
Ішімдікке бой ұрма.
Халқыңды жамандама.
Халыққа қарсы сөйлеме.
Рұқсатсыз кірме.
Рухыңды түсірме

Answer 8

Әйелдерге қатысты ырымдар мен нанымдар

Ырымдар – жеке адамның немесе қауымның жору, болжау арқылы орындауға тиісті ережелері. Олар ғасырлар бойы қалыптасқан.

Аяғы ауыр әйел керілген жіптен аттап өтуіне болмайды: ырым бойынша, босанған кезде оның сәбиінің кіндігі мойнына оралып, тұншығып қалады.

Аяғы ауыр әйел қолына ара, қайшы (өткір заттар) ұстауына болмайды. Ырым бойынша, мезгілінен бұрын босанып қалуы мүмкін. Аяғы ауыр әйелдің қоян етін жемегені дұрыс, әйтпесе «баласы кем болып (қоян жырық) тууы» мүмкін.

Екіқабат әйел түйенің етінен-де дәм татпағаны дұрыс, себебі «баланы құрсағында 12 ай бойы көтеріп жүруі мүмкін». Егер белгіленген уақытта әйел босанбаса, еркек түйенің (бура) мойнын, ақ матамен орап, аяғы ауыр әйелді түйенің үстінен аттатады.Түсік тастамау үшін екіқабат әйелдің киімінің етегін бүріп қояды. Толғақ қысып жатқан әйелдің алдынан барлық сандықтардың қақпағын ашып қояды, олардың ішіндегілер сол әйелге тиесілі болады. Ырым бойынша, сонда толғақ та жеңіл өтіп, оңай босанады.Жаңа босанған әйел үйге кіріп кеткен иттерді қуып шығуына болмайды, жас ананың тістері түсіп қалуы мүмкін.

Бала емізетін ананың омырауы немесе сауылатын үй жануарларының желіні ісіп кетсе, ырым бойынша өлікті жууға пайдаланылған қолғаппен сүртуді ұсынады.
Мұсылмандар үшін қасиетті күн –  жұмада кір жуу үлкен күнә. Діни мерекелер кезінде-де (айт, құрбан, т.б.) кір жумау керек – бұл қасиетті күндерді мазақ ету деп саналады.

Кірдің суын әдетте адам баспайтын жерге апарып төгеді. Мұндай суды басып өту – жаманшылықты үйге алып келу, себебі «жаман нәрсенің бәрі кір сумен кетеді».
Ырым бойынша қонаққа келген қызды әдетте үлкендер мен құрметті адамдар отыратын орынға отырғызу керек, әйтпесе «сол үйдің иесінің басына бақытсыздық орнайды». Әйел адам жаяу немесе атқа мініп келе жатқан ер адамдар мен ересектредің алдынан кесіп өтпеу керек -бұл оның өзіне бақытсыздық әкелуі мүмкін.

Мынадай ырым бар: егер әйел отынды алып, үш қадамға тең келетін биіктікке қойса – күйеуі басқа әйелге кетіп қалады.

Әйел өзінің қиған немесе түскен шаштарын отқа тастауды дұрыс емес. Ырым бойынша, ол өлгеннен кейін о дүниеде Құдай: «Менің берген шаштарым қайда?» деп сұрауы мүмкін. Сондықтан әйелдер мұндай шашты адам баспайтын жерге көміп тастайды. Алынған тырнақтарды да аяқпен басуға болмайды. Оларды да көміп тастайды.Әйелдер түнде су алуға баруына болмайды, себебі олар бірдеңеден шошынып, нәтижесінде ауырып қалуы мүмкін.

Түн мезгілінде адам жуған кірін жаюына болмайды – бірдеңеден шошынып, ақыл-есі кем болып қалуы мүмкін. Бүйірін таянып түру – жаман ырым: әдетте жесірлер өздерінің өлген күйеулерін осылай тұрып жоқтайды. Жаман ырым: шаштарын жайып жіберіп жүру – басына зор қайғы түскен әйелдер (әдетте жесірлер) осылай жүреді.

Біреудің үйіне қонаққа келе қалғанда, үй иесі жұмыс істеп жатса, оған көмектесу керек – әйтпесе балаңның белі бүкір болады.Ырым бойынша, шала туған баланы біраз уақыт бойы тымаққа салып қойған, содан кейін оны бесікке ауыстырған кезде бұл бас киімді сәби ана құрсағында неше күн жем жатса, сонша күн бас жағына іліп қойған.

Ұзақ уақыт бойы бала көрмеген ерлі-зайыптылар ырым бойынша мойындарына көгеннің бұршағын салып, Алладан бала тілеген.

Үнемі түсік тастай берсе (немесе балалары бір жасқа толмай шетіней берсе) – сол отбасының туыстары немесе достары ырым бойынша кезекті балаға аяғы ауыр әйелдің әлі тумаған баласын әдейі сатып алуы тиіс.

Бала асырап алған кезде отбасына келген ұл баланың қолына асық жілік, қыз балаға ортан жілік ұстатады. Содан кейін той жасап, қонақ шақырады, олар осы салтанатты оқиғаның куәгері болады.
Баланы сапырғымен ұрма — бұдан оларға жаманшылық келеді. Баланы ожаумен ұру — оны болашақтағы несібесінен қағу.

Үлкендерге әрдайым бірінше болып амандас.Үйіңе келген қонаққа ең құрметті орынды ұсын.Балаға келген қонақтың аяқ киімін тазалатып, кетер кезде қолына ұстатуға қыл беру — жақсы өнеге.Қыздарға дөрекі сөз айту әдептілікке жатпайды.

Ұл бала мен қыз баланың бір-біріне тебуіне болмайды — бұл тәрбиесіздіктің белгісі.
Үлкеннің жолын кесіп өтетін, ересектердің сөзіне араласатын балаларды көргенсіз деп санайды.
Ежелгі наным бойынша — шөбересінің қолынан су ішкен атасы өлген соң міндетті түрде жұмаққа барады.

П.ғ.д., профессор А. Қалыбекованың «Қазақ халық тәрбиесінің асыл мұрасы» кітабынан алынған мақаланы Қазақстан халқы Ассамблеясының Ғылыми-сараптамалық кеңесі ұсынған, Алматы, 368 б.

Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және National Digital History порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. kaz.ehistory@gmail.com 8(7172) 79 82 06 (ішкі – 111)

Answer 9

Асық ойыны

Өз ұрпағына жеті атасын үйрету

Бұрынғы қазақта «бос уақыт» болмаған